ایران‌بوم

دزفول نام شهری در جنوب غرب ایران و گسترده در کنار رودخانه دز ‌است. این شهر در دامنه‌های زاگرس میانی جای دارد و پیشینه تاریخی آن به زمان ساسانیان باز می‌گردد ولی پیش از ساسانیان هم آباد بوده و بخشی از سرزمین‌های امپراتوری‌های ایلام و هخامنشیان به شمار می‌رفته‌است.

دزفول در زمان ساسانیان همزمان با ساختن پل در کنار آن بر روی رود دز برای پدید آوردن پیوند میان پایتخت تازه (جندی شاپور) و شوشتر بنیان نهاده شد.

دژ به معنی سنگر و سکوی دیدبانی است و چنین برمی‌آید که نام دزفول از نام دژ ساخته شده در کنار پل گرفته شده‌باشد.

در سده چهارم هجری قمری شهر دزفول به قصر روناش نیز نامور بوده‌است، که در سمت راست رود دز جای داشته و هنوز ویرانه‌هایی به همین نام نمودار است و یکی از محله‌های کهن شهر دزفول هم روناش نام دارد.‏

تپه‌های باستانی چغامیش با دیرینه‌ای نزدیک به4000 سال پیش از میلاد مسیح(ع) که به گفته باستانشناسان، گنجینه ارزشمندی از دانستنی‌های سودمند پیرامون رخدادهای زمان باستان از هزاره هفتم پیش از زایش تا شکوفایی تمدن شوش را در بر دارند نیز در دزفول جای دارد.

وجود تپه‌های چغامیش سبب شده که دزفول را شهری از سپیده دم تاریخ بنامند.

‏*پل قدیم (ساسانی) دزفول

پل قدیم دزفول مهمترین اثر تاریخی این شهر است که دو منطقه شرق و غرب را به هم متصل می کند ، در حقیقت یکی از راه های ارتباط منطقه جندی شاپور و سرزمین بین‌النهرین بوده ، که به دستور شاپور اول ساسانی پس از پیروزی بر والرین امپراتور روم و با بکارگیری اسرای رومی در سال 263 میلادی ساخته شده است و هنوز با گذشت نزدیک به 18 قرن از ساخت آن و با وجود تغییر و تحولات مختلفی که در طول عمر خود داشته، به شکل تقریبی اولیه اش ، به یادگار مانده است و زینت بخش و مایه افتخار این گوشه از سرزمین ماست و نام شهر دزفول (دژپل) به سبب وجود چنین بنای باشکوهی است . ‏

‏ پل قدیم دزفول به دلیل اهمیت ارتباطی خود، در روزگاران گذشته در دوره های مختلف از جمله دیلمی ، صفوی ،قاجار وپهلوی تعمیر و مرمت شده است.

پل تاریخی دزفول با گذشته سالیان درازهمچنان پابرجاست و به عنوان قدیمی ترین پل استوار جهان شناخته می شود. ‏

این پل به شماره 84 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است و با توجه به قدمت و اثر بخشی آن می تواند یکی از آثاری باشد که در فهرست میراث جهانی نیز به ثبت برسد.

در سال 1390 با ساخت میدانی آجری در ورودی آن توسط شهرداری این شهر با همراهی میراث فرهنگی کاربری پل بعد از نزدیک به 1750 سال به گردشگری تبدیل شد و در حال حاضر یکی از دیدنی ها و جاذبه های مهم شهر دزفول و استان خوزستان به شمار می رود.‏

‏*مسجد جامع دزفول

مسجد جامع دزفول بعد از پل قدیم دزفول ، دومین اثر مهم تاریخی شهر دزفول به شمار می رود و از نظر معماری و داشتن شبستان و ستون های سنگی در شمار مساجد اولیه دوره اسلامی بوده که در قرن سوم هجری ساخته شده است.

این بنا برگرفته از اصول معماری کاخ ایوان کرخه است و شکل گیری کنونی آن (چهار ایوانی) به اواسط دوره صفویه (1050 هجری قمری) بر می گردد .

عمده تزئینات کاشیکاری بنا مربوط به دوره قاجاریه است که با خط بنایی و نقوش هندسی مزین شده است.

این مسجد با شکوه در قرون هفت تا دوازدهم هجری قمری توسعه و مرمت یافته است .دیوارهای مسجد بسیار قطور و دارای ستون سنگی است. پوشش شبستان مسجد گنبدی شکل و آجری است . محراب مسجد در وسط شوادان واقع است و گچبری های زیبایی دارد.

در جبهه شرق مسقف مسجد غریبخانه واقع شده که در گذشته محل استراحت مسافران از راه رسیده بوده و در دوران اخیر تبدیل به نمازخانه شده است، این قسمت را می توان قدیمی ترین بخش مسجد جامع دانست.

از دیگر قسمت های تاریخی مسجد می توان به شوادان (شبادان) با25 پله و اتاق های کوچک بدون در اشاره کرد که در اصطلاح محلی کَت گفته می شود . از شوادان برای استراحت در تابستان استفاده می‌شده است.‏

‏ مسجد جامع دزفول به شماره 287 در ردیف آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.‏

‏*آستانه متبرکه سبزقبا (ع)

آستانه متبرکه سبزقبا (ع‌) در مرکز شهر دزفول ، آرامگاه سید محمد بن موسی کاظم (ع) ، برادر امام رضا (ع) است . بقعه سبزقبا به عنوان چهارمین حرم اهل بیت عصمت در کشور به شمار می رود و عاشقان عصمت و طهارت در دزفول و دیگرشهرهای کشور به ویژه استان خوزستان، به زیارت سبزقبا به دزفول می شتابند.

اصل بنای این بقعه متعلق به دوره‌تیموری و سلجوقی بوده که در دوره های اخیر تغییر و توسعه یافته و گنبد زیبایی برای آن ساخته شده است.

سبزقبا در مدت اقامت کوتاه خود در دزفول کراماتی داشته و مردم از وجود با برکتش بهره مند شده‌اند.

* بقعه شاه رکن الدین

در مرکز شهر دزفول و در نزدیکی خیابان طالقانی فعلی در دل بافت قدیم این شهر، آرامگاه شاه رکن الدین واقع است.

صاحب مقبره سید علی فرزند بهاءالدین معروف به بابا رکن الدین ولی (شاه رکن الدین)عارف و زاهد قرن هشتم هجری است .

آنگونه که از تاریخ بر می آید بابارکن الدین در سال 795 هجری قمری با امیر تیمور گورکانی که به دزفول آمده ملاقات کرده است. همچنین معروف است که وی دارای کراماتی بوده و مورد احترام اهالی شهر و روستاهای اطراف بوده است.

بقعه شاه رکن الدین دارای گنبدی آبی است، که به شکل زیبایی کاشیکاری شده است. دو گلدسته آجری، با کاشیکاری زیبا در جلو در ورودی قرار دارد. ایوان ورودی در ضلع شمالی بنا دیده می شود و ساختمان دارای طاق های مقعر متعددی است.

بقعه شاه رکن الدین در مرکز محله ای به همین نام واقع است و یکی از محلاتی است که عناصر کامل یک مرکز محله را دارد. یک مسجد و یک حمام قدیمی بسیار زیبا در کنار این بقعه دیده می شود و یک مدرسه علمیه قدیمی در مجاورت آن به چشم می خورد که با یک راهروی مزین به کاشیکاری به بقعه متصل می شود. فضای سبز و زیبای این بقعه آن را به نگین سبز بافت قدیم دزفول مشهورکرده است.

این بقعه زیبا و ارزشمند به شماره 1377 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

*بقعه یعقوب لیث صفاری

بقعه یعقوب لیث صفاری نخستین شهریار ایرانی در شرق دزفول واقع است. یعقوب لیث صفاری در سال 165 هجری قمری در شهر جندی شاپور دزفول درگذشت و آرامگاه وی در جاده 12 کیلومتری دزفول - شوشتر و در روستای اسلام آباد در نزدیکی محوطه باستانی جندی شاپور واقع است.

بنای بقعه یک چهار طاقی با گنبدی مخروطی و مضرس است که در دوره سلجوقی شکل گرفته است. ایوان بزرگ شمالی بقعه مربوط به دوره تیموری بوده که در دوره قاجاریه بسته شده و در اصلی بنا در آن تعبیه شده است. گنبد اصلی بقعه به صورت دو پوسته و الهام گرفته از شکل تنه نخل است .

این بنای با شکوه به دلیل اهمیت تاریخی و فرهنگی به شماره 2550 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است و یکی از جاذبه های ارزشمند تاریخی دزفول و خوزستان به شمار می‌رود.‏

* آسیاب‌ها

آسیاب‌های آبی دزفول یکی از آثار ارزشمند تاریخی این شهرستان به شمار می‌آید که با شماره 3984 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

آنچه امروز به عنوان آسیاب‌های آبی شناخته می‌شود. مجموعه‌ای است از سازه‌های آبی که در گذشته به عنوان بند وآسیاب استفاده می‌شده است.

این مجموعه در ارتباط با جریان دایمی رود دز و با توجه به بررسی‌هایی که بر روی نمونه‌هایی از مصالح این آسیاب‌ها انجام شده، همزمان با شکل‌گیری هسته ساسانی شهر در بستر رودخانه ساخته شده‌اند و در دوره‌های بعدی توسعه شهر، به فراخور نیاز ساکنین جدید، توسعه یافته‌اند. پیشینه تاریخی آسیاب‌های آبی در ارتباط با سازه پل قدیم دزفول بود، که به دوره ساسانیان بر می‌گردد ولی عمده آثار موجود از آسیاب‌ها که در سه بخش از رودخانه موجود است به دوره‌های تاریخی صفویه و قاجاریه بر می‌گردد.

این سازه‌ها از مصالحی چون قلوه سنگ رودخانه‌ای و آجر با ملات ساروج ساخته شده‌اند. فرم معماری آسیاب‌ها برگرفته از سبک معماری بومی شهرستان دزفول است که به صورت یک مجموعه به هم پیوسته ساخته شده‌اند و به هم مرتبط‌اند.

پایه‌های سازه اتاقک آسیاب‌های دزفول از سه ردیف ملات گچ،‌ خاکستر و آجر است که تکرار می‌شود و قسمت‌هایی نیز از سنگ ساخته می‌شود. دیوار‌ها نیز از آجر و سنگ قلوه رودخانه و ملات ساروج که نوعی آهک بندی بوده، پوشیده شده است.

ارتفاع درون اتاقک این آسیاب‌ها تا کف رودخانه 4 متر است و حالت تقارن دارند و با نمای کشتی مانند ساخته شده اند. این نوع معماری برای تنظیم فشار آب یا تشدید آن بوده است.

نحوه قرارگیری آسیاب‌های دزفول به شکلی است که در گذشته حالت سد مانند داشته‌اند تا به وسیله آن آب را به جای مورد نظر هدایت کنند.

قسمت اول که همان سازه‌های فعلی به جا مانده از آسیاب‌ها است و عرض رودخانه را قطع می‌کرده، پل بند یا دَمبِرِج است که کارش علاوه بر ارتباط قسمت غرب و شرق رودخانه، در زمان مورد نیاز، سطح رودخانه را برای اموری مانند آبرسانی یا آب کشاورزی بالا یا پایین می‌برد.

این سیستم، سیستم پیشرفته ساسانی بوده و رومن گریشمن در کتاب هنر انسان این سیستم را قدیمی‌ترین سیستم‌های آبیاری جهان در دوره باستان معرفی کرده است و قدمت آن را 1400 تا 1500 سال اعلام می‌کند که پژوهش‌های جدید این قدمت را تایید می‌کنند.

این سازه‌ها پل بند بزرگی بوده که بعداً با تغییراتی در قسمت‌های آن به آسیاب تبدیل شده که با توجه به طول زمان تغییراتی توسط سیلاب‌ها و عوامل انسانی در آنها رخ داده است که آخرین تغییرات آن را می‌توان در زمان صفویه با تکامل سیر تولید آجر و تغییر در ابعاد آن به اندازه 5/18 در 5/18 در 5/3 سانتی متر دانست.

در وسط رودخانه بر روی یکی از دهانه‌ها، آثار طاق بزرگی است که شبیه ایوان‌های ساسانی بوده و با توجه به علاقه شاهان ساسانی می‌توان حدس زد که باقیمانده جایگاه سردار یا محتشمی در گذشته بوده است.

در گذشته برای آسیاب کردن گندم درون آسیاب‌ها، سنگ دو تکه‌ای وجود داشته که قسمت پایین آن ثابت بوده و بر اثر نیروی آب رودخانه چرخ آسیاب باعث گردش سنگ بالایی می‌شده است.

در گذشته آسیاب‌ها دارای مالکیت خصوصی بودند که به آسیابان به اصطلاح محلی لُوینه می‌گفتند. تعداد آسیاب‌ها در دوره صفویه 50 تا 60 واحد بوده که بخشی از آنها بر اثر سیلاب‌های فصلی تخریب شده است.

با این حال بسیاری از آسیاب‌ها با توجه به نیاز مردم دزفول به تامین آرد تا اوایل دوره پهلوی دوم ( دهه 40) فعال بوده‌اند اما با ورود تکنولوژی جدید مانند کارخانه‌های آرد یا به اصطلاح مکینه، این آسیاب‌ها جایگاه اولیه خود را از دست دادند.

در هر آسیاب پنج نفر مشغول به کار بوده اند. یک نفر مسئول آوردن گندم با قاطر، یکی مسئول آوردن گندم‌ها تا سنگ آسیاب، یکی مسئول سنگ آسیاب و دیگری مسئول جمع آوری آرد بود و یک نفر هم شب‌ها مسئول آسیاب بوده است.

در فصولی که میزان حجم آب رودخانه کم می‌شده برای بالا آمدن سطح آب و همچنین انحراف آب به سمت آسیاب‌ها از سبدهای حصیری که درون آنها از سنگ پر می‌شده و بر روی هم قرار می‌گرفته استفاده می‌شده که مجموعاً تشکیل یک بند انحرافی را می‌دادند و در اصطلاح محلی به آن چوسَله گفته می‌شد.

آسیاب‌های آبی دزفول در بخش‌های مختلف رودخانه دز ساخته شده اند. بخشی از آنها به فاصله 800 متر از سد تنظیمی دزفول و در جنوب تفریحگاه ساحلی دز، بخشی در زیر پل جدید (دوم) دزفول و بخشی نیز در کنار پل قدیم دزفول ساخته شده‌اند.

با توجه به ارزش‌های تاریخی، معماری و فرهنگی این آسیاب‌ها، به تازگی تلاش‌هایی توسط سازمان نوسازی و بهسازی شهرداری دزفول برای حفظ، مرمت و بازسازی آنها انجام شده است که عمده این تلاش‌ها روی آسیاب‌های زیر پل دوم دزفول بوده که به آسیاب‌های شیخ و عماد نیز معروف است و در راستای استفاده بهتر با محوطه‌سازی و ایجاد سفره خانه سنتی در کنار آنها و همچنین بازسازی و راه‌اندازی چرخ یکی از آسیاب‌ها، این مجموعه لقب موزه آب به خود گرفته است.

قرارگیری موزه آب دزفول ( مجموعه آسیاب‌ها) در کنار رودخانه همیشه خروشان دز و در جاده ساحل در مرکز شهر دزفول و همسایگی پارک ساحلی رعنای دزفول، همچنین نمای زیبای پل قدیم دزفول، این مجموعه را به یکی از جاذبه‌های گردشگری منطقه تبدیل کرده است.

* خانه تاریخی تیزنو

بدنه بافت قدیم دزفول را خانه‌ها و بناهایی آجری تشکیل می‌دهد که صرفنظر از شکل و اندازه از هویتی ویژه تبعیت می‌کنند.

هویتی آجری با نوع معماری ویژه منطقه دزفول، خانه تاریخی تیزنو که به شماره 2573 در ردیف آثار ملى ایران به ثبت رسیده است، یکی از بزرگترین و زیباترین خانه‌های بافت قدیم دزفول است که در ضلع شرقی میدان اصلی محله قلعه قرار دارد. پیکره اصلی خانه متعلق به دوره صفویه است که تغییرات عمده‌ای در دوره قاجار و اوایل پهلوی به خود دیده است.

محله قلعه یا به عبارتی قدیمی‌ترین محله شهر دزفول، در اصل به خاطر همجواری با قلعه نظامی که به خاطر حفاظت از پل ساسانی ساخته شده بود به این نام شهرت یافته است.

خانه تیزنو دزفول برگرفته از هویت غنی معماری دزفول با مصالحی از آجر و خشت و به شیوه یک ایوانه اصفهانی ساخته شده است.

ورودی خانه در مجاورت حوزه علمیه معزی قرار دارد و ورود به آن از ضلع غربی بنا و از سمت مرکز محله قلعه انجام می‌گیرد. ( با ساخت خیابان ساحلی این مرکزیت از بین رفته است.) در دو طرف سردر ورودی بنا سکوهای کوچکی به نام خواجه نشین قرار دارد که برای استراحت رهگذران خسته و یا نشستن کسی که برای باز شدن در به انتظار مانده مورد استفاده قرار می‌گرفته است.

پس از عبور از سردری بزرگ و زیبا وارد فضای مسقفی به نام « هشتی » می‌شویم که به عنوان فضای تقسیم کننده عمل می‌کرده به نحوی که از سمت چپ آن به بیرونی (قسمت پذیرایی از میهمانان ) و از سمت راست آن به اندرونی‌ (فضای خصوصی خانه) می‌رسیم.

هشتی همچنین مانع دید مستقیم رهگذران از بیرون به فضاهای داخلی می‌شود.

زیر سقف عرق چین هشتی رسمی بندی ( کاربندی ) شده است و این رسمی بندی‌ها از نوع دوازده ضلعی هشت و نیم هشت پرکار است.

کف‌سازی هشتی از جنس قلوه سنگ رودخانه‌ای است. اندرونی یا حیاط اختصاصی بنا معمولا برای سکونت اهالی خانه مورد استفاده قرار می‌گرفته که در حال حاضر ورودی آن از سمت هشتی مسدود و در تملک شخص دیگری است.

بعد از گذر از هشتی، به فضای بیرونی خانه می‌ رسیم حیاطی زیبا که در نگاه اول چشم هر بیننده به آجرکاری‌های دور تا دور آن خیره می‌شود که معماران زیردست دزفولی با ظرافتی ویژه طرح‌های شگفت و زیبایی را با آجرهای تکامل یافته دوره صفویه خلق کرده اند.

نمای زیبای خانه با قوس‌های رومی و پنج و هفت با وجود تنوع خود تقارنی زیبا و شکوه ویژه‌ای را به نمایش گذاشته است.

* بیرونی

فضای اصلی خانه درونگرا بوده و دارای یک ایوان اصلی در طبقه همکف و دو ایوان فرعی در طبقه اول است.

کف‌سازی حیاط با استفاده از آجرهایی با ابعاد 3، 20، 20 انجام شده است. بنا دو طبقه بوده و طبقه همکف آن به واسطه چهار پله از سطح حیاط بالاتر است. در جلوی ایوان اصلی و اتاق‌های طبقه همکف صفه قرار دارد.

در نماهای داخلی و بیرونی این بنا در قسمت بالای طاق‌ها با استفاده از آجر خوون چینی‌های زیبا و ظریفی با طرح‌های متنوع شکل گرفته که نظر هر بیننده را به خود جلب می‌کند.

نمای ایوان اصلی با ارسی مسدود شده است که تابش نور خورشید به قطعه شیشه‌های رنگی ارسی تلألو زیبایی را در ایوان به وجود می‌آورد. در دو طرف ایوان اصلی اتاق‌های کوچکی قرار دارد که به آنها «غلام گردش یا گوشوار» گفته می‌شود.

ورود به ایوان اصلی از طریق این اتاق‌های کوچک بوده است. بعدها به دلیل سکونت چندین خانواده فامیلی در این خانه از آنها به عنوان مطبخ‌های خانوادگی نیز استفاده شده و ارسی ایوان از میان برداشته شده است.

از دیگر فضاهایی که در بیشتر خانه‌های قدیمی دزفول دیده می‌شود وجود دو نوع زیر‌زمین است،شبستان و شوادان.

شبستان این خانه که نسبت به سطح حیاط 150 سانتیمتر پایین‌تر است، دارای سه ورودی است که به واسطه چند پله ارتباط آن با حیاط برقرار می‌شود.

شبستان با مصالح بنایی ساخته شده ؛ دیوارهای آن باربر بوده و وزن دیوارهای طبقات فوقانی را به زمین منتقل می‌کند.

نورگیری شبستان از طریق روزن‌های متعدد و کوچکی انجام می‌گیرد که در نمای صفه مشاهده می‌شوند. اختلاف سطح طبقه همکف با حیاط این امکان را فراهم می‌کند تا نورگیری شبستان به آسانی انجام شود. شیبدار بودن کف این روزن‌ها موجب انعکاس نور به شبستان شده به نحوی‌که تمام فضاها را روشن می‌کند.

شوادان بنا نسبت به شبستان در سطحی بسیار پایین‌تر قرار گرفته است.

شوادان‌های دزفول، حفره‌هایی دست کند است که در دیوارها و سقف آن از هیچ نوع مصالح بنایی استفاده نشده و فقط در کف‌سازی و ساخت پله‌های آن آجر به کار رفته است.

شوادان‌ها یکی از ویژگی‌های معماری دزفول است که کاربری‌های متنوعی داشته است از جمله کار تهویه هوا و خنکی ساختمان را بر عهده داشته، به این صورت که شوادان دریچه‌ای در بیرون خانه برای ورود هوا داشته و با توجه به عمق شوادان و رطوبت موجود در آن، هوا در شوادان خنک شده و این هوای خنک از طریق کانال‌هایی در بخش‌های مختلف ساختمان توزیع می‌شده است.

علاوه بر آن به عنوان محلی خنک و آرام در تابستان‌ها مورد استفاده قرار می گرفته است. این شوادان‌ها همچنین به خانه‌های همجوار راه داشته است و به این صورت ارتباط نزدیکی بین همسایه‌ها وجود داشته است.

شیب موجود در سقف پلکانی که ارتباط حیاط با صحن شبستان را برقرار می‌کند نیز با مصالح آجری تزئین و بدینوسیله از ریزش سنگ‌های بستر طبیعی زمین نیز جلوگیری می‌کرده‌اند.

(حفر شوادان به دلیل استحکام زیاد بستر طبیعی زمین در دزفول که از سنگ کنگلومرا است میسر شده است کنگلومرا سنگی رسوبی است که وجود ذرات گل و آهک در لابه لای آن مانند ملات بسیار مستحکمی عمل کرده و این ذرات را به هم متصل می‌کند) در دو طرف حیاط راه پله‌هایی با پله‌های بلند قرار دارد که ما را به طبقه اول ساختمان هدایت می‌کنند، در طبقه اول صفه‌هایی آجر فرش شده قرار دارد که در گذشته در فصولی که هوا مساعد بوده، از آن به عنوان محلی برای استراحت و دور هم نشینی استفاده می‌شده است و در حال حاضر نیز با توجه به نزدیکی خانه تیز نو به ساحل زیبای رود دز و موقعیت ویژه قرار گیری آن در شهر دزفول، چشم‌انداز و دل انگیزی را در مقابل دید بازدید کنندگان به نمایش می‌گذارد.

*نامگذاری خانه

این خانه تاریخی به نام تیزنو، مالک آن نامگذاری شده است.

در حال حاضر خانه تیزنو تغییر کاربری داده است و به عنوان اداره میراث فرهنگی دزفول مورد استفاده است و یکی از جاذبه‌های گردشگری دزفول به شمار می‌آید.

گردشگرانی که از دزفول بازدید می‌کنند می‌توانند لذت میهمانی جشن آجر را در آن به نظاره بنشینند.

‏* موزه مردم‌شناسی (حمام کرناسیون) ‏

حمام کرناسیون (موزه مردم شناسی) به شماره 8477 در ردیف آثار ملى ایران به ثبت رسیده و یکی از بناهای دوره قاجاریه است . این بنای تاریخی پس از بازسازی در سال 85 توسط سازمان نوسازی و میراث فرهنگی به عنوان موزه مردم شناسی تغییر کاربری داده و با بازدید از آن می توان با انواع مشاغل قدیم دزفول آشنا شد.‏

‏ این حمام در مرکز محله کرناسیون در شمالی ترین قسمت بافت قدیم دزفول قرار گرفته است. حمام کرناسیون با مساحتی حدود 880 متر مربع دارای سردری کوچک و زیبا با تزئینات ساده آجرکاری است. ‏

‏*آبشار شوی دزفول

آبشار شوی شهرستان دزفول با ارتفاع 85 متر و عرض 70 متر در ایران بی نظیر بوده و بزرگترین آبشار خاورمیانه به شمار می آید . این آبشار در رشته کوه‌های زاگرس و در دهستانی به نام شوی از توابع شهرستان دزفول و در نزدیکی کوه سالن قرار دارد و دارای تنوع زیست محیطی بسیار زیبایی است. ‏

این آبشار در بهار دارای طبیعتی سرسبز و بسیار زیباست و زیستگاه غنی حیات وحش از جمله کل بز، پلنگ، خرس و سمندر ایرانی است. این منطقه از درختان زاگرس از جمله بلوط پوشیده شده و راه دستیابی به آبشار از منطقه شهیون در شمال دزفول و بعد از عبور از روستای صالح آباد و از طریق جاده روستایی آن میسر است .

بهترین زمان برای رفتن به شوی از ابتدای بهار تا اواخر اردیبهشت است.

*دریاچه شهیون

شهیون یکى از زیباترین دریاچه هاى ایران و جهان است که در شمال غرب دزفول و پشت دو کوه شاداب و تنگوان شکل گرفته و چهره زیبایى به منطقه شهیون بخشیده است.

این دریاچه زمینه مساعدى برای انجام ورزش هاى آبى از جمله قایقرانى، اسکى و شنا به وجود آورده است. وجود چند جزیره کوچک و بزرگ که روى آنها انبوهى از درختان کنار و بادام کوهى به چشم می خورد جلوه دیگرى به دریاچه بخشیده است. به گونه اى که جزیره بزرگ وسط دریاچه با مساحتى بالغ بر60 هزار متر مربع چشم انداز زیبایى را پدید آورده است.‏

بر روى این جزیره درختان کنار(سدر)، بادام کوهى ، کلخنگ و بید و همچنین جانورانی مانند روباه و خرگوش در کنار پرندگان زیبایى مثل تیهو و کبک و پرندگان دریایى ؛ حیات‌وحش بی مانندى را پدید آورده است. ‏

این جزیره به دلیل موقعیت جغرافیایى و مسطح بودن زمین شرایط مناسبى برای ساخت مراکز تفریحى و اقامتى و جذب هرچه بیشتر گردشگران به منطقه دارد. در این دریاچه انواع آبزیان پرورش می یابد به همین خاطر در فصولی از سال محل مناسبی برای صید ماهی است.

*جنگل های دز

دزفول تنوع طبیعی بسیاری دارد. در جنوب این شهرستان جنگل های زیبای دز واقع شده اند. این منطقه شامل پناهگاه و منطقه حفاظت شده دز است . ارتفاع منطقه دز متغیر بوده و بین 40تا80 متر از سطح دریا است و در دو سوی رودخانه دز به صورت دو نوار سبزرنگ قرار دارد.‏

‏ پوشش غالب منطقه را درختان پده تشکیل می دهد که به دلیل قدرت رویش دوگانه و سریع الرشد بودن هم دارای ارزش اقتصادی و هم از نظر زیستی گونه ای مناسب است. از دیگر درختان و درختچه های این منطقه می توان به سریم، گز، تمشک و کهور اشاره کرد.‏

از آبزیان این منطقه می توان ماهی های صبور، شلج، شیربت، شبوط، سرخه وحمری را نام برد. این منطقه زیستگاه جانوران مختلفی از جمله سوسمارها، لاکپشت ها ، مارها (غیر سمی و سمی) و پرندگان مهاجر و بومی است.‏

‏ مساحت کل منطقه 15873 هکتار است که 5240هکتار آن که از ترکیب جنگلی انبوهی برخوردار است، پناهگاه حیات وحش بوده و 10633هکتار دیگر منطقه حفاظت شده است.

این منطقه زیستگاه اصلی گوزن زرد ایرانی است.

بخشی از جنگل های دز به بیشه عباس آباد مشهور است. بیشه عباس آباد در 10 کیلومتری جنوب غربی دزفول واقع است و در راستای حرکت رودخانه دز، به سمت جنوب شرق، امتداد می یابد. در اطراف این بیشه روستاهای متعددی وجود دارد و نام آن بر گرفته ازنام یکی از همین روستاها است. ‏

گیاهان این خطه معمولاً به صورت بوته و درختچه است و بیشترین گونه گیاهی این بیشه را تیره های مختلفی از درخت بید تشکیل می دهد ولی گونه های دیگری چون خرزهره، تمشک وحشی، گز نیز به چشم می خورد. در ضمن نوعی نی که از آن قلم نی معروف دزفولی ساخته می شود در این منطقه به صورت خودرو می روید.

این بیشه درختان انبوهی دارد و برگ درختان در فصول سرد سال برخلاف دیگر نقاط دزفول که همیشه سبز هستند، رنگی پاییزی به خود می گیرند.

*تفریحگاه ساحلی دز (علی کله)

در پایین دست سد تنظیمی دز و شمال شهر دزفول تفریحگاه ساحلی زیبا و دیدنی دز (علی کله) واقع شده که از مهمترین مراکز تفریحی شهرستان دزفول و خوزستان در فصول بهار و زمستان به شمار میرود.‏

‏ برای آسایش و راحتی گردشگران در این مجموعه شهرداری دزفول در کنار ساحل زیبای دز صفه هایی سر پوشیده ساخته است.

آب زلال و فضای فرحبخش علی کله به ویژه در فصول گرم سال فرصتی مغتنم برای شنا و استفاده از فضای آرامش بخش ساحل دز را فراهم آورده است . همچنین پارک و فضای سبز کنار ساحل به همراه وسایل بازی و تفریحی ، چشم انداز زیبای سد تنظیمی و ... باعث شده که در دیگر فصول نیز محلی برای تفریح مردم باشد.

*روستاى لیوس

روستاى لیوس در 73 کیلومترى شمال شهرستان دزفول در بخش سردشت واقع است. على رغم گذشت سالیان زیاد از عمر این روستاى تاریخى، هنوز در بافت کهن آن، شاهد نحوه معیشت ،فرهنگ و سنن، گویش، آداب و رسوم و برپایى آیین‌های گوناگون به شیوه کاملاً سنتى هستیم .

این روستا علاوه بر بافت زیباى تاریخى خانه ها، داراى جاذبه هاى گردشگرى طبیعى و بکر شامل کوهستان ها، مراتع بسیار زیبا، باغ هاى میوه، رود خانه، آبشار و... است . این روستا سبک معمارى ویژه ای داردکه از تمام بخش هاى موجود در یک ساختمان استفاده بهینه می شود. به طور مثال از ستون هاى ساختمان به عنوان انبار گندم استفاده شده است یا طراحى و جنس مصالح ساختمان به گونه اى بوده که در فضاهاى مختلف دماى مورد نیاز براى نگهدارى اجناس و مواد مورد نظر را داشته باشد.

معابر عمومى آن ویژگى خود را دارد و به گونه‌اى طراحى شده که سرعت و سلامت براى عابر در رسیدن به محل فعالیت در اطراف روستا یا برگشت به خانه فراهم باشد.چنار و چشمه جارى در کنار آن یکى از چشم اندازهاى زیباى این روستا است .

از ابنیه تاریخى و مذهبى آن مقبره سید ولى الدین گوشه است که جد سادات گوشه و کاظمینى در دزفول است.

این روستا در فصول بهار، پاییز و زمستان به علت آب و هواى مناسب می تواند پذیراى گردشگران زیادى از سراسر جهان باشد.

‏*صنایع دستی

‏ ابزارهای دست ساز چوبی مانند زیرقلیان، قلیان، شمعدان، چوب لباسی، نمکدان و... از سازه‌های دستی شهرستان دزفول به‌شمار می‌آیند.

یکی دیگر از سازه‌های دستی این شهر کارهای دستی بر روی فلزها است که از آن میان می‌توان ورشوسازی، قلمزنی روی زر و سیم و زرگری را نام برد. در کارگاه‌های ورشوسازی بازار کهنه دزفول ابزار چای‌خوری و سینی و آتشدان ساخته می‌شود.نمدمالی، خراطی، کپوبافی و گیوه دوزی نیز از دیگر سازه‌های این شهر به شمار می‌آیند.

‏ دانشگاه جندی شاپور نخستین دانشگاه جهان ساخته شده در زمان ساسانیان، شهر باستانی ایوان کرخه، مسجد لب خندق، زیارتگاه شاه ابوالقاسم، آرامگاه امامزاده رودبند وبقعه شیخ اسماعیل (اداره میراث فرهنگی دزفول) از جمله دیگر بخش‌های دیدنی و تاریخی این شهرستان به‌شمار می‌آیند.‏